Atatürk’ün Geometri Kitabı

Atatürk, ölümünden bir buçuk yıl kadar önce üçüncü Türk Dil Kurultayı’ndan hemen sonra 1936 – 1937 yılı kış aylarında kendi eliyle “Geometri” isimli bir kitap yazmıştır. Bu 44 sayfalık yapıttaki boyut, uzay, yüzey, düzey, çap, yarıçap, kesit, çember, teğet, açı, açıortay, iç ters açı, dış ters açı, taban, eğik, kırık, yatay, düşey, yöndeş, konum, üçgen, dörtgen, beşgen, kö-şegen, eşkenar, ikizkenar, paralelkenar, yanal, yamuk, artı, eksi, çarpı, bölü, toplam, oran, orantı, türev, alan, varsayım, gerekçe gibi terimler Atatürk tarafından türetilmiştir.

Bu konu ile ilgili Ömer L. Örnekol’un anısı aşağıda verilmiştir.

Atatürk, lise müdürü matematik öğretmeni Ömer Beygo ve müdür başyardımcısı felsefe öğretmeni Faik Dranaz ve öteki ilgililerle birlikte, doğrudan doğruya liseye geldiler. Burada ilkin, 4 Eylül 1919’ da tarihî kongrenin toplandığı kongre salonunu ve özel odaları gezdiler ve duygulandılar. Sonra topluluk hâlinde lisenin 9/A sınıf ının geometri (o zamanki adıyla hendese) dersine girdiler. Bu derste bir kız öğrenciyi tahtaya kaldırdılar. Öğrenci, tahtada çizdiği koşut iki çizginin başka iki koşut çizgiyle kesiştiğini, kesişmesinden oluşan açıların adlarını söylemekte zorluk çekiyor ve yanlışlıklar yapıyordu. Bu durumdan etkilenen Atatürk, tepkisini “Bu anlaşılmaz terimlerle öğrencilere bilgi verilemez. Dersler, Türkçe yeni terimlerle anlatılmalıdır.” diyerek belirtti ve tebeşiri eline alıp tahtada çizimlerle “zaviye”nin karşılığı olarak “açı”, “dılı”nın karşılığı olarak “kenar”, “müsellesin” karşılığı olarak “üçgen” gibi Türkçe yeni terimleri kullanarak birtakım geometri konularını ve bu arada Pisagor teoremini anlattılar.

Atatürk’ün Getirdiği Geometri Terimleri:
amûd → dikey
bu’ud → boyut
dılı → kenar
faraziye → varsayım
hat → çizgi
hattı mail → eğik
hattı munassıf → açıortay
kaaide → taban
kaim zaviyeli müselles → dik üçgen
kavis → yay
kutur → çap
yüre → küre
mahrut → koni
mecmû → toplam
mekan → uzay
menşur → prizma
mesâha-i sathiyye → alan
muhammes → beşgen
muhit → çevre
muhit-i daire → çember
mukavves → eğri
murabba → kare
mustatîl → dikdörtgen
muvazi → paralel (koşut)
mümaselet → imsiy (benzer)
hatt-ı mümâs → teğet
müsavi → eşit
müselles-i mütesâviyü’l-adlâ’ → eşkenar üçgen
müselles-i mütesâviyü’ssâkeyn → ikizkenar üçgen
müştak → türev
nısf-ı kutur → yarıçap
nisbet → oran
re’s → köşe
re’sen mütekabil zâviyeler → ters açılar
satıh → yüzey
seviye → düzey
şâkulî → düşey
şibh-i münharif → yamuk
tamamlıyan zaviye → tümler açı
tenasüb → orantı
ufkî → yatay
umumi totale → ökül
va’zîyet → konum
veter → kiriş
zâviye → açı
zaviyei hadde → dar açı
zâviyetan’ı mütabâdiletân-ı dâhiletan → iç ters açılar
zâviyetân-ı mütevâfıkatân → yöndeş açılar